LEGENDA:
- wyjaśnia rolę wody – obowiązuje w wymaganiach egzaminacyjnych 2015 i 2023
- wyjaśnia rolę wody – obowiązuje w wymaganiach egzaminacyjnych 2023
- wyjaśnia rolę wody – obowiązuje w wymaganiach egzaminacyjnych 2015
- PODSTAWY CHEMICZNE ŻYCIA
- Składniki nieorganiczne. Zdający:
- przedstawia znaczenie biologiczne makroelementów, w tym pierwiastków biogennych;
- przedstawia znaczenie biologiczne wybranych mikroelementów (Fe, I, Mg, Ca, Na, K);
- wyjaśnia rolę wody w życiu organizmów, z uwzględnieniem jej właściwości fizycznych i chemicznych.
- Składniki organiczne. Zdający:
- przedstawia budowę węglowodanów (uwzględniając wiązania glikozydowe α, β); rozróżnia monosacharydy (glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza), disacharydy (sacharoza, laktoza, maltoza), polisacharydy (skrobia, glikogen, celuloza, chityna) i określa znaczenie biologiczne węglowodanów, uwzględniając ich właściwości fizyczne i chemiczne; planuje oraz przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność polisacharydów w materiale biologicznym;
- przedstawia budowę białek (uwzględniając wiązania peptydowe); rozróżnia białka proste i złożone; opisuje strukturę I-, II-, III- i IV-rzędową białek; przedstawia wpływ czynników fizycznych i chemicznych na białko (zjawisko koagulacji i denaturacji); określa biologiczne znaczenie białek (albuminy, globuliny, histony, kolagen, keratyna, hemoglobina, mioglobina); przeprowadza obserwacje wpływu wybranych czynników fizycznych i chemicznych na białko;
- przedstawia budowę lipidów (uwzględniając wiązania estrowe); rozróżnia lipidy proste i złożone, przedstawia właściwości lipidów oraz określa ich znaczenie biologiczne;
- porównuje skład chemiczny i strukturę cząsteczek DNA i RNA, z uwzględnieniem rodzajów wiązań występujących w tych cząsteczkach; określa znaczenie biologiczne kwasów nukleinowych.
- rozróżnia rodzaje transportu do i z komórki (dyfuzja prosta i wspomagana, transport aktywny, endocytoza i egzocytoza);
- Składniki nieorganiczne. Zdający:
- BUDOWA KOMÓRKI
- planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ różnych czynników na aktywność enzymów (kataliza);
- przedstawia apoptozę jako proces warunkujący prawidłowy rozwój i funkcjonowanie organizmów wielokomórkowych;
- rozpoznaje elementy budowy komórki eukariotycznej na mikrofotografii, rysunku lub na schemacie;
- wykazuje związek budowy błony komórkowej z pełnionymi przez nią funkcjami;
- wyjaśnia rolę błony komórkowej i tonoplastu w procesach osmotycznych; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące zjawisko osmozy wywołane różnicą stężeń wewnątrz i na zewnątrz komórki; planuje i przeprowadza obserwację zjawiska plazmolizy;
- przedstawia budowę jądra komórkowego i jego rolę w funkcjonowaniu komórki;
- opisuje budowę rybosomów, ich powstawanie i pełnioną funkcję oraz określa ich lokalizację w komórce;
- przedstawia błony wewnątrzkomórkowe jako zintegrowany system strukturalno-funkcjonalny oraz określa jego rolę w kompartmentacji komórki;
- opisuje budowę mitochondriów i plastydów ze szczególnym uwzględnieniem chloroplastów;
- przedstawia argumenty przemawiające za endosymbiotycznym pochodzeniem mitochondriów i chloroplastów;
- wykazuje związek budowy ściany komórkowej z pełnioną funkcją oraz wskazuje grupy organizmów, u których ona występuje;
- przedstawia znaczenie wakuoli w funkcjonowaniu komórki roślinnej;
- przedstawia znaczenie cytoszkieletu w ruchu komórek, transporcie wewnątrzkomórkowym, podziałach komórkowych oraz stabilizacji struktury komórki;
- wykazuje różnice w budowie komórki prokariotycznej i eukariotycznej;
- wykazuje różnice w budowie komórki roślinnej, grzybowej i zwierzęcej.
- CYKL KOMÓRKOWY
- przedstawia organizację materiału genetycznego w komórce;
- opisuje cykl komórkowy, z uwzględnieniem zmian ilości DNA w poszczególnych jego etapach; uzasadnia konieczność replikacji DNA przed podziałem komórki;
- opisuje przebieg kariokinezy podczas mitozy i mejozy;
- rozpoznaje (na schemacie, rysunku, mikrofotografii) poszczególne etapy mitozy i mejozy;
- porównuje przebieg cytokinezy w komórkach roślinnych i zwierzęcych;
- przedstawia znaczenie mitozy i mejozy w zachowaniu ciągłości życia na Ziemi;
- wyjaśnia znaczenie procesu crossing-over i niezależnej segregacji chromosomów jako źródeł zmienności rekombinacyjnej i różnorodności biologicznej;
- METABOLIZM
- przedstawia adaptacje anatomiczne i fizjologiczne roślin typu C4 i CAM do przeprowadzania fotosyntezy w określonych warunkach środowiska;
- analizuje wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na przebieg procesu fotosyntezy; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ temperatury i natężenia światła na intensywność fotosyntezy;
- przedstawia proces fotosyntezy i jego znaczenie na Ziemi;
- wyjaśnia wpływ czynników fizyko-chemicznych (temperatury, pH, stężenia substratu) na przebieg katalizy enzymatycznej;
- wykazuje związek budowy chloroplastu z przebiegiem procesu fotosyntezy;
- przedstawia rolę barwników i fotosystemów w procesie fotosyntezy;
- analizuje na podstawie schematu przebieg fazy zależnej od światła oraz fazy niezależnej od światła; wyróżnia substraty i produkty obu faz; wykazuje rolę składników siły asymilacyjnej w fazie niezależnej od światła;
- wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w chloroplaście;
- Podstawowe zasady metabolizmu. Zdający:
- wyjaśnia, na przykładach, pojęcia: szlaku i cyklu metabolicznego;
- porównuje istotę procesów anabolicznych i katabolicznych oraz wykazuje, że są ze sobą powiązane.
- Przenośniki energii oraz protonów i elektronów w komórce. Zdający:
- wykazuje związek budowy ATP z jego rolą biologiczną;
- przedstawia znaczenie NAD+, FAD, NADP+ w procesach utleniania i redukcji.
- Enzymy. Zdający:
- przedstawia charakterystyczne cechy budowy enzymu;
- wyjaśnia, na czym polega swoistość substratowa enzymu oraz opisuje katalizę enzymatyczną;
- przedstawia sposoby regulacji aktywności enzymów (aktywacja, inhibicja);
- porównuje na podstawie schematu fotofosforylację cykliczną i niecykliczną.
- Pozyskiwanie energii użytecznej biologicznie. Zdający:
- wykazuje związek budowy mitochondrium z przebiegiem procesu oddychania komórkowego;
- analizuje na podstawie schematu przebieg glikolizy, reakcji pomostowej i cyklu Krebsa, wyróżnia substraty i produkty tych procesów;
- przedstawia, na czym polega fosforylacja substratowa;
- wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w mitochondriach (fosforylacja oksydacyjna);
- porównuje drogi przemiany pirogronianu w fermentacji alkoholowej, mleczanowej i w oddychaniu tlenowym;
- wyjaśnia, dlaczego utlenianie substratu energetycznego w warunkach tlenowych dostarcza więcej energii niż w warunkach beztlenowych;
- analizuje na podstawie schematu przebieg glikogenolizy i wykazuje związek tego procesu z pozyskiwaniem energii przez komórkę.
- WIRUSY
- opisuje cykl życiowy bakteriofaga (lityczny i lizogeniczny) oraz wirusa zwierzęcego zachodzący bez lizy komórki;
- przedstawia drogi rozprzestrzeniania się i zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez wirusy (AIDS, schorzenia wywołane zakażeniem HPV, grypa, odra, WZW typu A, B i C);
- przedstawia znaczenie wirusów w przyrodzie i dla człowieka.
- przedstawia budowę wirusów jako bezkomórkowych form infekcyjnych;
- przedstawia różnorodność morfologiczną i genetyczną wirusów;
- wykazuje związek budowy wirusów ze sposobem infekowania komórek;
- porównuje cykle infekcyjne wirusów (lityczny i lizogeniczny);
- wyjaśnia mechanizm odwrotnej transkrypcji i jego znaczenie w namnażaniu retrowirusów;
- BAKTERIE
- przedstawia budowę komórki prokariotycznej, z uwzględnieniem różnic w budowie ściany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych;
- przedstawia czynności życiowe bakterii: odżywianie (chemoautotrofizm, fotoautotrofizm, heterotrofizm); oddychanie beztlenowe (denitryfikacja, fermentacja) i tlenowe; rozmnażanie;
- wykazuje znaczenie procesów płciowych (tylko koniugacja) w zmienności genetycznej bakterii;
- przedstawia znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka, w tym wywołujących choroby człowieka (gruźlica, tężec, borelioza).
- GRZYBY
- wykazuje znaczenie organizmów o wąskim zakresie tolerancji ekologicznej w bioindykacji;
- przedstawia różnorodność morfologiczną grzybów;
- przedstawia czynności życiowe grzybów: odżywianie, oddychanie i rozmnażanie;
- przedstawia znaczenie grzybów w przyrodzie.
- ROŚLINY WYŻSZE, MSZAKI
- wykazuje znaczenie adaptacyjne do życia na lądzie zalążka i nasiona;
- rozróżnia rośliny jednoliścienne od dwuliściennych, wskazując ich cechy charakterystyczne (cechy liścia i kwiatu, system korzeniowy, budowa anatomiczna korzenia i pędu);
- przedstawia znaczenie roślin dla człowieka;
- przedstawia cechy budowy roślin, które umożliwiły im zasiedlenie środowisk lądowych;
- określa różnice między warunkami życia w wodzie i na lądzie;
- przedstawia na przykładzie rodzimych gatunków cechy charakterystyczne mchów, paproci i nasiennych oraz na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup;
- wykazuje, porównując na podstawie schematów, przemianę pokoleń mchów, paproci, nagonasiennych i okrytonasiennych, stopniową redukcję gametofitu;
- przedstawia budowę kwiatów roślin nasiennych;
- wykazuje związek budowy kwiatu roślin okrytonasiennych ze sposobem ich zapylania;
- opisuje sposób powstawania gametofitów roślin nasiennych;
- opisuje proces zapłodnienia i powstawania nasion u roślin nasiennych oraz owoców u okrytonasiennych;
- wykazuje związek budowy owocu ze sposobem rozprzestrzeniania się roślin okrytonasiennych;
- przedstawia budowę nasiona.
- TKANKI ROŚLINNE I ORGANY
- uzasadnia, że modyfikacje organów wegetatywnych roślin są adaptacją do różnych warunków środowiska i pełnionych funkcji;
- przedstawia adaptacje w budowie anatomicznej roślin do wymiany gazowej;
- rozpoznaje tkanki roślinne na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
- przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach roślinnych;
- wykazuje związek budowy morfologicznej i anatomicznej (pierwotnej i wtórnej) organów wegetatywnych roślin z pełnionymi przez nie funkcjami.
- RUCHY, HORMONY ROŚLIN, FOTOPERIODYZM
- Wzrost i rozwój roślin. Zdający:
- przedstawia wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na proces kiełkowania nasion;
- określa rolę auksyn i etylenu w procesach wzrostu i rozwoju roślin;
- Reakcja na bodźce. Zdający:
- przedstawia nastie i tropizmy jako reakcje roślin na bodźce (światło, temperatura, grawitacja, bodźce mechaniczne i chemiczne);
- przedstawia rolę auksyn w ruchach wzrostowych roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę stożka wzrostu w dominacji wierzchołkowej u roślin;
- Gospodarka wodna i odżywianie mineralne roślin. Zdający:
- wyjaśnia mechanizmy pobierania oraz transportu wody i soli mineralnych;
- wykazuje związek zmian potencjału osmotycznego i potencjału wody z otwieraniem i zamykaniem szparek;
- wykazuje wpływ czynników zewnętrznych (temperatura, światło, wilgotność, ruchy powietrza) na bilans wodny roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ czynników zewnętrznych na intensywność transpiracji;
- opisuje wpływ suszy fizjologicznej na bilans wodny rośliny;
- podaje dostępne dla roślin formy wybranych makroelementów (N, S);
- przedstawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów (N, S, Mg, K, P) dla roślin;
- Odżywianie się roślin. Zdający:
- określa drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy;
- określa drogi, jakimi są transportowane produkty fotosyntezy.
- Wzrost i rozwój roślin. Zdający:
- PROTISTY
- przedstawia formy morfologiczne protistów;
- przedstawia czynności życiowe protistów: odżywianie, poruszanie się, rozmnażanie, wydalanie i osmoregulację;
- wykazuje związek budowy protistów ze środowiskiem i trybem ich życia (obecność aparatu ruchu, budowa błony komórkowej, obecność chloroplastów i wodniczek tętniących);
- analizuje na podstawie schematów przebieg cykli rozwojowych protistów i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe;
- przedstawia drogi zarażenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez protisty (malaria, toksoplazmoza, lamblioza);
- przedstawia znaczenie protistów (w tym protistów fotosyntetyzujących i symbiotycznych) w przyrodzie i dla człowieka.
- TKANKI ZWIERZĘCE I BEZKRĘGOWCE
- Podstawowe zasady budowy i funkcjonowania organizmu zwierzęcego. Zdający:
- rozpoznaje tkanki zwierzęce na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
- przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach zwierzęcych;
- rozróżnia zwierzęta dwuwarstwowe i trójwarstwowe, pierwouste i wtórouste; bezżuchwowce i żuchwowce; owodniowce i bezowodniowce; łożyskowe i bezłożyskowe; skrzelodyszne i płucodyszne; zmiennocieplne i stałocieplne; na podstawie drzewa filogenetycznego wykazuje pokrewieństwo między grupami zwierząt;
- Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.
- Odżywianie się. Zdający:
- przedstawia adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych zwierząt do rodzaju pokarmu oraz sposobu jego pobierania;
- rozróżnia trawienie wewnątrzkomórkowe i zewnątrzkomórkowe u zwierząt;
- Wymiana gazowa i krążenie. Zdający:
- przedstawia warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnie wymiany gazowej;
- wykazuje związek lokalizacji (wewnętrzna i zewnętrzna) i budowy powierzchni wymiany gazowej ze środowiskiem życia;
- podaje przykłady narządów wymiany gazowej, wskazując grupy zwierząt, u których występują;
- wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, mięczaków i stawonogów (skorupiaków, pajęczaków i owadów);
- rozróżnia oczy proste od złożonych;
- przedstawia rodzaje układów krążenia u zwierząt (otwarte, zamknięte) oraz wykazuje związek między budową układu krążenia i jego funkcją u poznanych grup zwierząt;
- analizuje na podstawie schematu cykle rozwojowe zwierząt pasożytniczych; rozróżnia żywicieli pośrednich i ostatecznych;
- porównuje przeobrażenie zupełne i niezupełne u owadów, uwzględniając rolę poczwarki w cyklu rozwojowym;
- Wydalanie i osmoregulacja. Zdający:
- wykazuje konieczność regulacji osmotycznej u zwierząt żyjących w różnych środowiskach;
- Poruszanie się. Zdający:
- przedstawia związek między środowiskiem życia a sposobem poruszania się;
- rozróżnia rodzaje ruchu zwierząt (rzęskowy, mięśniowy);
- analizuje współdziałanie mięśni z różnymi typami szkieletu (hydrauliczny, zewnętrzny, wewnętrzny);
- analizuje budowę szkieletu wewnętrznego (na schemacie, modelu, fotografii) jako wyraz adaptacji do środowiska i trybu życia.
- Podstawowe zasady budowy i funkcjonowania organizmu zwierzęcego. Zdający:
- rozpoznaje tkanki zwierzęce na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
- przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach zwierzęcych;
- Podstawowe zasady budowy i funkcjonowania organizmu zwierzęcego. Zdający:
- KRĘGOWCE
- wykazuje związek między środowiskiem życia zwierząt i rodzajem wydalanego azotowego produktu przemiany materii;
- przedstawia rolę błon płodowych w rozwoju zarodkowym owodniowców;
- rozróżnia zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne, jajorodność, jajożyworodność i żyworodność oraz podaje przykłady grup zwierząt, u których występuje;
- wykazuje związek budowy jaja ze środowiskiem życia;
- porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę płuc gromad kręgowców;
- wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej w skrzelach, uwzględniając mechanizm przeciwprądowy;
- wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc u płazów, gadów, ptaków i ssaków;
- porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę serc gromad kręgowców;
- wykazuje związek między wielkością, aktywnością życiową, temperaturą ciała, a zapotrzebowaniem energetycznym organizmu;
- wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie ryb, płazów, gadów, ssaków i ptaków; na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup;
- Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.
- Odżywianie się. Zdający:
- przedstawia adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych zwierząt do rodzaju pokarmu oraz sposobu jego pobierania;
- Odżywianie się. Zdający:
- przedstawia rodzaje układów krążenia u zwierząt (otwarte, zamknięte) oraz wykazuje związek między budową układu krążenia i jego funkcją u poznanych grup zwierząt;
- Wydalanie i osmoregulacja. Zdający:
- wykazuje konieczność regulacji osmotycznej u zwierząt żyjących w różnych środowiskach;
- Poruszanie się. Zdający:
- przedstawia związek między środowiskiem życia a sposobem poruszania się;
- rozróżnia rodzaje ruchu zwierząt (rzęskowy, mięśniowy);
- analizuje współdziałanie mięśni z różnymi typami szkieletu (hydrauliczny, zewnętrzny, wewnętrzny);
- analizuje budowę szkieletu wewnętrznego (na schemacie, modelu, fotografii) jako wyraz adaptacji do środowiska i trybu życia.
- Wymiana gazowa i krążenie. Zdający:
- przedstawia warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnie wymiany gazowej;
- wykazuje związek lokalizacji (wewnętrzna i zewnętrzna) i budowy powierzchni wymiany gazowej ze środowiskiem życia;
- podaje przykłady narządów wymiany gazowej, wskazując grupy zwierząt, u których występują;
- CZŁOWIEK I
- przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy narządami w obrębie układu;
- przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy układami narządów w obrębie organizmu;
- wykazuje związek budowy narządów z pełnioną przez nie funkcją;
- przedstawia budowę serca człowieka oraz krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym;
- przedstawia automatyzm pracy serca;
- wykazuje związek między stylem życia i chorobami układu krążenia (miażdżyca, zawał mięśnia sercowego); przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu krążenia (EKG, pomiar ciśnienia tętniczego);
- przedstawia funkcje elementów układu limfatycznego i rolę limfy;
- przedstawia antagonistyczne działanie hormonów na przykładzie regulacji poziomu glukozy i wapnia we krwi;
- przedstawia istotę procesu wydalania oraz wymienia substancje, które są wydalane z organizmu;
- przedstawia związek między budową i funkcją narządów układu moczowego człowieka;
- przedstawia proces tworzenia moczu u człowieka oraz wyjaśnia znaczenie regulacji hormonalnej w tym procesie;
- analizuje znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu moczowego (badanie ogólne moczu);
- wykazuje związek między budową i funkcją elementów układu oddechowego człowieka;
- wykazuje związek między budową i funkcją naczyń krwionośnych;
- opisuje wymianę gazową w tkankach i płucach, uwzględniając powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym;
- analizuje wpływ czynników zewnętrznych na funkcjonowanie układu oddechowego (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy, smog);
- przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, spirometria, bronchoskopia);
- przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych;
- przedstawia mechanizmy warunkujące homeostazę (termoregulacja, osmoregulacja, stałość składu płynów ustrojowych, ciśnienie krwi);
- przedstawia rolę nieorganicznych i organicznych składników pokarmowych w odżywianiu człowieka, w szczególności białek pełnowartościowych i niepełnowartościowych, NNKT, błonnika, witamin;
- przedstawia związek budowy odcinków przewodu pokarmowego człowieka z pełnioną przez nie funkcją;
- przedstawia rolę wydzielin gruczołów i komórek gruczołowych w obróbce pokarmu;
- przedstawia proces trawienia poszczególnych składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka; planuje i przeprowadza doświadczenie sprawdzające warunki trawienia skrobi;
- przedstawia proces wchłaniania poszczególnych produktów trawienia składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka;
- przedstawia rolę wątroby w przemianach substancji wchłoniętych w przewodzie pokarmowym;
- przedstawia zasady racjonalnego żywienia człowieka;
- podaje przyczyny otyłości u człowieka oraz sposoby jej profilaktyki;
- przedstawia znaczenie badań diagnostycznych (gastroskopia, kolonoskopia, USG) w profilaktyce i leczeniu chorób układu pokarmowego, w tym raka żołądka, raka jelita grubego;
- Odporność. Zdający:
- rozróżnia odporność wrodzoną (nieswoistą) i nabytą (swoistą) oraz komórkową i humoralną,
- opisuje sposoby nabywania odporności swoistej (czynny i bierny),
- przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego człowieka,
- przedstawia rolę mediatorów układu odpornościowego w reakcji odpornościowej (białka ostrej fazy, cytokiny),
- wyjaśnia, na czym polega zgodność tkankowa i przedstawia jej znaczenie w transplantologii,
- wyjaśnia istotę konfliktu serologicznego i przedstawia znaczenie podawania przeciwciał anty-Rh,
- analizuje zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego (nadmierna i osłabiona odpowiedź immunologiczna) oraz podaje sytuacje wymagające immunosupresji (przeszczepy, alergie, choroby autoimmunologiczne);
- charakteryzuje funkcje poszczególnych składników krwi (krwinki, płytki, przeciwciała);
- przedstawia główne grupy krwi w układzie AB0 oraz czynnik Rh;
- CZŁOWIEK II
- przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy narządami w obrębie układu;
- przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy układami narządów w obrębie organizmu;
- wykazuje związek budowy narządów z pełnioną przez nie funkcją;
- porównuje budowę i działanie mięśni gładkich;
- charakteryzuje przebieg dojrzewania fizycznego człowieka;
- przedstawia fizjologię zapłodnienia;
- opisuje metody wykorzystywane w planowaniu rodziny;
- wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego jako sposobu regulacji przebiegu szlaków metabolicznych;
- przedstawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego człowieka;
- analizuje proces gametogenezy u człowieka i wskazuje podobieństwa oraz różnice w przebiegu powstawania gamet męskich i żeńskich;
- przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego, z uwzględnieniem działania hormonów przysadkowych i jajnikowych w jego regulacji;
- przedstawia rolę syntetycznych hormonów (progesteronu i estrogenów) w regulacji cyklu menstruacyjnego;
- przedstawia przebieg ciąży z uwzględnieniem funkcji łożyska; analizuje wpływ czynników wewnętrznych i zewnętrznych na przebieg ciąży; wyjaśnia istotę i znaczenie badań prenatalnych;
- przedstawia etapy ontogenezy człowieka, uwzględniając skutki wydłużającego się okresu starości;
- rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) rodzaje połączeń kości i określa ich funkcje;
- rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) kości szkieletu osiowego, obręczy i kończyn człowieka;
- wyjaśnia wpływ odżywiania się (w tym suplementacji) na rozwój oraz stan kości i mięśni człowieka;
- opisuje współdziałanie mięśni, ścięgien, stawów i kości w ruchu człowieka;
- przedstawia budowę mięśnia szkieletowego (filamenty aktynowe i miozynowe, miofibrylla, włókno mięśniowe, brzusiec mięśnia);
- wyjaśnia, na podstawie schematu, molekularny mechanizm skurczu mięśnia;
- przedstawia sposoby pozyskiwania ATP niezbędnego do skurczu mięśnia;
- przedstawia antagonizm i współdziałanie mięśni w wykonywaniu ruchów;
- Pokrycie ciała i termoregulacja. Zdający:
- przedstawia różne rodzaje pokrycia ciała zwierząt i podaje ich funkcje;
- wykazuje związek między budową i funkcją skóry kręgowców;
- przedstawia przykłady sposobów regulacji temperatury ciała u zwierząt endotermicznych oraz ektotermicznych;
- przedstawia rolę skóry w syntezie prowitaminy D; wykazuje związek nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV z procesem starzenia się skóry oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób i zmian skórnych;
- Rozmnażanie i rozwój. Zdający:
- przedstawia istotę rozmnażania płciowego;
- Regulacja hormonalna. Zdający:
- wyjaśnia, w jaki sposób hormony steroidowe i niesteroidowe (pochodne aminokwasów i peptydowe) regulują czynności komórek docelowych;
- podaje lokalizacje gruczołów dokrewnych człowieka i wymienia hormony przez nie produkowane;
- wyjaśnia, w jaki sposób koordynowana jest aktywność układów hormonalnego i nerwowego (nadrzędna rola podwzgórza i przysadki);
- wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego na osi podwzgórze – przysadka – gruczoł (hormony tarczycy, kory nadnerczy i gonad);
- wyjaśnia rolę hormonów w reakcji na stres u człowieka;
- przedstawia rolę hormonów w regulacji tempa metabolizmu;
- określa skutki niedoczynności i nadczynności gruczołów dokrewnych;
- Regulacja nerwowa. Zdający:
- wyjaśnia istotę powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego; wykazuje związek między budową neuronu a przewodzeniem impulsu nerwowego;
- przedstawia działanie synapsy chemicznej, uwzględniając rolę przekaźników chemicznych; podaje przykłady tych neuroprzekaźników;
- przedstawia drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym;
- porównuje rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się;
- przedstawia budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów człowieka;
- przedstawia rolę autonomicznego układu nerwowego w utrzymaniu homeostazy oraz podaje lokalizacje ośrodków tego układu;
- wyróżnia rodzaje receptorów u zwierząt ze względu na rodzaj odbieranego bodźca;
- wykazuje związek pomiędzy lokalizacją receptorów w organizmie człowieka a pełnioną funkcją;
- przedstawia budowę oraz działanie oka i ucha człowieka;
- wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu;
- przedstawia wybrane choroby układu nerwowego (depresja, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki dla ograniczenia społecznych skutków tych chorób;
- GENETYKA I
- wyjaśnia mechanizm replikacji DNA, z uwzględnieniem roli enzymów (helikaza, prymaza, polimeraza DNA, ligaza);
- porównuje strukturę genu organizmu prokariotycznego i eukariotycznego;
- opisuje proces transkrypcji z uwzględnieniem roli polimerazy RNA;
- opisuje proces obróbki potranskrypcyjnej u organizmów eukariotycznych;
- przedstawia cechy kodu genetycznego;
- opisuje proces translacji;
- porównuje przebieg ekspresji informacji genetycznej w komórce prokariotycznej i eukariotycznej;
- przedstawia istotę regulacji ekspresji genów u organizmów eukariotycznych.
- GENETYKA II
- wyjaśnia i stosuje podstawowe pojęcia genetyki klasycznej (allel, allel dominujący, allel recesywny, locus, homozygota, heterozygota, genotyp, fenotyp);
- przedstawia i stosuje prawa Mendla;
- przedstawia transformację nowotworową komórek jako następstwo mutacji w obrębie genów kodujących białka regulujące cykl komórkowy oraz odpowiedzialnych za naprawę DNA;
- Dziedziczenie cech. Zdający:
- zapisuje i analizuje krzyżówki (w tym krzyżówki testowe) oraz określa prawdopodobieństwo wystąpienia określonych genotypów i fenotypów oraz stosunek fenotypowy w pokoleniach potomnych, w tym cech warunkowanych przez allele wielokrotne;
- przedstawia dziedziczenie jednogenowe, dwugenowe i wielogenowe (dominacja pełna, dominacja niepełna, kodominacja, współdziałanie dwóch lub większej liczby genów);
- przedstawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności Morgana;
- analizuje dziedziczenie cech sprzężonych; oblicza odległość między genami; na podstawie odległości między genami określa kolejność ich ułożenia na chromosomie;
- wyjaśnia istotę dziedziczenia pozajądrowego;
- przedstawia determinację oraz dziedziczenie płci;
- przedstawia dziedziczenie cech sprzężonych z płcią;
- analizuje rodowody i na ich podstawie ustala sposób dziedziczenia danej cechy.
- Zmienność organizmów. Zdający:
- opisuje zmienność jako różnorodność fenotypową osobników w populacji;
- przedstawia typy zmienności genetycznej (rekombinacyjna i mutacyjna);
- rozróżnia ciągłą i nieciągłą zmienność cechy; wyjaśnia genetyczne podłoże tych zmienności;
- przedstawia źródła zmienności rekombinacyjnej;
- przedstawia rodzaje mutacji genowych oraz określa ich skutki;
- przedstawia rodzaje aberracji chromosomowych (strukturalnych i liczbowych) oraz określa ich skutki;
- określa na podstawie analizy rodowodu lub kariotypu podłoże genetyczne chorób człowieka (mukowiscydoza, fenyloketonuria, pląsawica Huntingtona, hemofilia, zespół Downa);
- wykazuje związek pomiędzy narażeniem organizmu na działanie czynników mutagennych (fizycznych, chemicznych, biologicznych) a zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób
- BIOTECHNOLOGIA
- rozróżnia biotechnologię tradycyjną i molekularną;
- przedstawia współczesne zastosowania metod biotechnologii tradycyjnej w przemyśle farmaceutycznym, spożywczym, rolnictwie, biodegradacji i oczyszczaniu ścieków;
- przedstawia narzędzia wykorzystywane w biotechnologii molekularnej (enzymy: polimerazy, ligazy i enzymy restrykcyjne) i określa ich zastosowania;
- przedstawia istotę technik stosowanych w inżynierii genetycznej (hybrydyzacja DNA, analiza restrykcyjna i elektroforeza DNA, metoda PCR);
- przedstawia zastosowania wybranych technik inżynierii genetycznej w medycynie sądowej, kryminalistyce, diagnostyce chorób;
- wyjaśnia, czym jest organizm transgeniczny i GMO; przedstawia sposoby otrzymywania organizmów transgenicznych;
- przedstawia potencjalne korzyści i zagrożenia wynikające z zastosowania organizmów modyfikowanych genetycznie w rolnictwie, przemyśle, medycynie i badaniach naukowych; podaje przykłady produktów otrzymanych z wykorzystaniem modyfikowanych genetycznie organizmów;
- przedstawia zastosowania biotechnologii molekularnej w badaniach ewolucyjnych i systematyce organizmów;
- przedstawia sytuacje, w których zasadne jest korzystanie z poradnictwa genetycznego;
- przedstawia szanse i zagrożenia wynikające z zastosowań biotechnologii molekularnej.
- EWOLUCJONIZM
- przedstawia znaczenie skamieniałości jako bezpośredniego źródła wiedzy o przebiegu ewolucji organizmów;
- rozpoznaje, na podstawie opisu, schematu, rysunku, konwergencję i dywergencję;
- określa pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami na podstawie analizy drzewa rodowego;
- przedstawia podobieństwa między człowiekiem a innymi naczelnymi; przedstawia cechy odróżniające człowieka od małp człekokształtnych;
- analizuje różnorodne źródła informacji dotyczące ewolucji człowieka i przedstawia tendencje zmian ewolucyjnych;
- przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji;
- przedstawia rodzaje zmienności i wykazuje znaczenie zmienności genetycznej w procesie ewolucji;
- wyjaśnia mechanizm działania doboru naturalnego i przedstawia jego rodzaje (stabilizujący, kierunkowy i różnicujący);
- wykazuje, że dzięki doborowi naturalnemu organizmy zyskują nowe cechy adaptacyjne;
- określa warunki, w jakich zachodzi dryf genetyczny;
- przedstawia przyczyny zmian częstości alleli w populacji;
- przedstawia założenia prawa Hardy’ego-Weinberga;
- stosuje równanie Hardy’ego-Weinberga do obliczenia częstości alleli, genotypów i fenotypów w populacji;
- wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne;
- przedstawia gatunek jako izolowaną pulę genową;
- przedstawia mechanizm powstawania gatunków wskutek specjacji allopatrycznej i sympatrycznej;
- opisuje warunki, w jakich zachodzi radiacja adaptacyjna oraz ewolucja zbieżna;
- EKOLOGIA
- Ekologia organizmów. Zdający:
- rozróżnia czynniki biotyczne i abiotyczne oddziałujące na organizmy;
- przedstawia elementy niszy ekologicznej organizmu; rozróżnia niszę ekologiczną od siedliska;
- wyjaśnia, czym jest tolerancja ekologiczna;
- wykazuje znaczenie organizmów o wąskim zakresie tolerancji ekologicznej w bioindykacji;
- określa środowisko życia organizmu na podstawie jego tolerancji ekologicznej na określony czynnik.
- Ekologia populacji. Zdający:
- przedstawia istotę teorii metapopulacji oraz określa znaczenie migracji w przepływie genów dla przetrwania gatunku w środowisku;
- charakteryzuje populację, określając jej cechy (liczebność, zagęszczenie, struktura przestrzenna, wiekowa i płciowa); dokonuje obserwacji cech populacji wybranego gatunku.
- Ekologia ekosystemu. Ochrona i gospodarka ekosystemami. Zdający:
- wyjaśnia znaczenie zależności nieantagonistycznych (mutualizm obligatoryjny i fakultatywny, komensalizm) w ekosystemie i podaje ich przykłady;
- przedstawia przyczyny i skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej;
- przedstawia adaptacje drapieżników, pasożytów i roślinożerców do zdobywania pokarmu;
- przedstawia adaptacje obronne ofiar drapieżników, żywicieli pasożytów oraz zjadanych roślin;
- określa zależności pokarmowe w ekosystemie na podstawie analizy fragmentów sieci pokarmowych; przedstawia zależności pokarmowe w biocenozie w postaci łańcuchów pokarmowych;
- wyjaśnia przepływ energii i obieg materii w ekosystemie;
- opisuje obieg węgla i azotu w przyrodzie, wykazując rolę różnych grup organizmów w tych obiegach;
- przedstawia udział innych organizmów (bakterie glebowe i symbiotyczne, grzyby) w pozyskiwaniu pokarmu przez rośliny;
- przedstawia rolę organizmów tworzących biocenozę w kształtowaniu biotopu (proces glebotwórczy, mikroklimat).
- Różnorodność biologiczna, jej zagrożenia i ochrona. Zdający:
- przedstawia typy różnorodności biologicznej: genetyczną, gatunkową i ekosystemową;
- wykazuje wpływ działalności człowieka (intensyfikacji rolnictwa, urbanizacji, industrializacji, rozwoju komunikacji i turystyki) na różnorodność biologiczną;
- wyjaśnia znaczenie restytucji i reintrodukcji gatunków dla zachowania różnorodności biologicznej; podaje przykłady restytuowanych gatunków;
- uzasadnia konieczność stosowania różnych form ochrony przyrody, w tym Natura 2000;
- uzasadnia konieczność współpracy międzynarodowej (CITES, Konwencja o Różnorodności Biologicznej, Agenda 21) dla ochrony różnorodności biologicznej;
- przedstawia istotę zrównoważonego rozwoju;
- wyjaśnia rozmieszczenie biomów na kuli ziemskiej, odwołując się do zróżnicowania czynników klimatycznych.
- Ekologia organizmów. Zdający:
- SYSTEMATYKA
- wnioskuje na podstawie analizy kladogramów o pokrewieństwie ewolucyjnym organizmów;
- rozróżnia na drzewie filogenetycznym grupy monofiletyczne, parafiletyczne i polifiletyczne; wykazuje, że klasyfikacja organizmów oparta jest na ich filogenezie;
- porządkuje hierarchicznie podstawowe rangi taksonomiczne;
- na podstawie drzewa filogenetycznego wykazuje pokrewieństwo między grupami zwierząt;
- określa pokrewieństwo ewolucyjne gatunków na podstawie analizy drzewa filogenetycznego;
- przedstawia na podstawie klasyfikacji określonej grupy organizmów jej uproszczone drzewo filogenetyczne.